متن کامل – بینامتنیت قرآن و دفتر اول، دوم و سوم مثنوی از دیدگاه ژرار ژنت- …

چـون خَلَقْـنـاکُمْ شنــودی مِنْ تُـراب
(۳/۴۵۴)
اقتباس از عبارت قرآنی «یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فی‏ رَیْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَهٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَهٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَهٍ مُخَلَّقَهٍ وَ غَیْرِ مُخَلَّقَهٍ…»، (هان ای مردم اگر درباره‌ی رستاخیز شک و شبهه دارید، [بدانید که] ما شما را از خاک، سپس از نطفه، سپس از خون بسته، سپس گوشت پاره شکل یافته و شکل نیافته آفریده‌ایم…)، (حج، ۵). موالانا تفسیری خلاقانه از عبارت قرآنی ارائه می‌دهد و می‌گوید «خاک بودن» یعنی «خاک شدن»، متواضع بودن و فروتنی کردن.
□
نـاطـقـان کــه إِنَّــا إِلَـیْـهِ راجِـعُــون
جمله اجــزا در تحــرّک در سکــون
(۳/۴۶۴)
برگرفته از عبارت قرآنی «…إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ»، (… ما از خداییم و به خدا باز می‌گردیم.)، (بقره، ۱۵۶). مولانا از عبارت قرآنی استفاده می‌کند تا بگوید همه‌ی اجزاء و ذرّات این جهان در حرکت و سکون این حقیقت را بیان مى‌کنند: ما از خداییم و به سوى او مى‌رویم.
□
عـقـل مــی‌گفـت از درون لاتفرّحـوا
عَـجِّــلُـوا اصـحـابنــا کـی تـربُحـوُا
انّ رَبّـــی لا یُـحِـــبُّ الْـفَـرِحـیــن
مِــن رَبــاحِ اللّــهِ کُــونُـوا رابحیــن
کُـــلُّ آتٍ مَـشـــغِـــلٍ اَلـهــاکُـــم
افــرحـوُا هَــونــاً بـمــا اَتـــاکُــم
(۳/۵۰۴-۵۰۶)
بیت دوم الهام از عبارت قرآنی «…لا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْفَرِحینَ»، (… شادی مکن بی‌گمان خداوند شادی زدگان را دوست ندارد.)، (قصص، ۷۶).
بیت سوم اشاره به آیه «لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلى‏ ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ» (تا آنکه بر آنچه از دست شما رود اندوه مخورید و بر آنچه به شما بخشد شادمانی مکنید؛ و خداوند هیچ متکبر فخرفروش را دوست ندارد.)، (حدید، ۲۳) و نیز (تکاثر، ۱). مولانا برای شادی دو قید زده است یکی این که عقل، آدمی را به فرح وانمی‌دارد، دوم آن که اگر شادی و سودی در کار است باید از جانب خدا باشد و نتیجه می‌گیرد که شادی‌ای اصل است که از جانب خدا باشد و هرخوشی که اصلش او نباشد بیهوده است. بنابراین می‌توان گفت مولانا آیه را تفسیر می‌کند.
□
تــا کــه رحْـمـن عَـلَّـمَ الْقُـرْآن بـود
مصـطـفـایی کو که جسمش جان بود
واسطــه افـراشــت در بــذل کـــرم
اهــل تــن را جـمـلـه عَـلَّـمَ بِـالْقَلَم
(۳/۵۹۳-۵۹۴)
بیت اول برگرفته از آیات «الرَّحْمنُ. عَلَّمَ الْقُرْآنَ»، (خداوند رحمان. قرآن را آموزش داد.)، (الرحمن، ۱-۲).
بیت دوم برگرفته از آیه «الَّذی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ»، (همان که با قلم [وکتابت انسان را] آموزش داد)، (علق، ۴). مولانا از این آیه استفاده کرده است تا بگوید در جهان نمی‌توان کسی را یافت که جسم او جان هم باشد و تنها پیامبر (ص) به این موقعیت دست یافت لذا مستقیماً از خداوند تعلیم یافت.
□
گـفـت یــزدان نَسـْفَـعـن بِـالنَّـاصِـیَـه
در چــنــان روی خبـیـث عـاصـیــه
(۳/۶۰۴)
اقتباس از آیه «کَلاَّ لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ لَنَسْفَعاً بِالنَّاصِیَهِ»، (حاشا، اگر از آن کار دست برندارد، موی پیشانی او را به سختی بگیریم.)، (علق، ۱۵). مولانا از آیه تفسیری ارائه کرده است و می‌گوید خداوند در مورد این چهره‌ی پلید و سرکش فرمود: البتّه که موى جلوى سر او را خواهیم گرفت و کشید.
□
یـنـفـعــنّ الصَّــادِقـیــنَ صِـدْقُـهُــمْ
گفت حــق که کژ مجنبان گوش و دم
آنـــچ داری وانُــمـــا و فَـاسْـتَـقِــمْ
گفــت انـدر کژ مخسپ ای محتـلــم
(۳/۷۴۰-۷۴۱)